देश विकासमा छुटेको पाटो – डा. हेमराज पन्त

योजना र दूरदृष्टियुक्त इमान्दार नेताको अभावमा सम्भावनाका अनेकौं स्रोत हुँदा पनि नेपाल अविकसित छ।

भविष्यको सपना देख्ने र त्यसमा दृढ भएको व्यक्तिको हातमा नेतृत्व नपर्दासम्म देश उँभो लाग्दै भन्ने विश्व इतिहासले प्रमाणित गरिसकेको छ। विडम्बना नेपालले सबैको रोलमोडल बन्नसक्ने त्यस्तो ‘भिजनरी’ नेतृत्व अझै पाउन सकेको छैन। सबै नेपाली जनतालाई सुखी र मुलुकलाई समृद्ध बनाउन पुग्ने प्रकृतिप्रदत्त स्रोत हुँदाहँदै पनि अपेक्षित विकास हुन सकेन। सगरमाथा, गौतम बुद्घ र बहादुर गोर्खा सैनिकको देशको रूपमा चिनिँदै आएको नेपालले यतिबेला गरिब देशको परिचय बनाएको छ। गरिबी पनि नेपालको परिचय दिने ‘ब्राण्ड’ बनेको छ।

मेल नखाएको सिद्धान्त

विश्वमा प्रचलित विकासका मान्यता नेपालको सन्दर्भमा किन असत्य सावित भए भन्ने अनुसन्धानको विषय हुनसक्छ। प्राकृतिक स्रोत विकासको पूर्वसर्त हो भन्ने गरिन्छ तर नेपाल संसारमा खेतीयोग्य जमिन नै नभएको देशभन्दा पनि गरिबको सूचीमा छ। नेपाल संसारका त्यस्ता गरिब देशको सूचीमा पर्छ जहाँ खेतीयोग्य जमिन छैन, अनिकालले मानिस पलायन भएका छन् वा हिंस्रक गृहयृद्ध भइरहेको छ। नेपाल मात्र त्यस्तो अपवाद हो जहाँ कुनै पनि प्राकृतिक वा मानवकृत प्रतिकूल नभई पनि विकास हुन सकेको छैन। शान्ति र राजनीतिक स्थिरताले विकास हुन्छ भन्ने विश्वव्यापी मान्यता पनि नेपालको सन्दर्भमा सही सावित हुन सकेन।

पञ्चायतकालको तीस वर्ष नेपालमा शान्ति र राजनीतिक स्थिरता दुवै थियो तर विकास भएन। त्यसै कालखण्डमा दक्षिण कोरिया, मलेसिया, सिंगापुर, चीनलगायत देशले तीव्र विकास गरे। सन् १९६० तिर ती देश र नेपालको प्रतिव्यक्ति आय लगभग समान थियो। ती देशको शासन प्रणाली पनि पञ्चायती व्यवस्था जस्तै कुनै न कुनै रूपमा अधिनायकवादी शैलीकै थियो। तर, आर्थिक विकासमा फड्कोे मारे। विकास गर्ने दृढ इच्छाशक्ति भएको भए पञ्चायत कालमा अनुकूल वातावरण थियो।

विश्वका कतिपय द्वन्द्वग्रस्त देशमा द्वन्द्व समाप्तिपछि तीव्र गतिमा आर्थिक विकास भएको पाइन्छ। भियतनाम, कम्बोडिया, लिविया, घाना, सुडान र इथियोपिया यसका उदाहरण हुन्। नेपालले भने द्वन्द्व समाप्तिपछि पनि आर्थिक विकासमा फड्को मार्न सकेको छैन। मेहनती र इमान्दार जनता भए विकास हुन्छ भन्ने मान्यता पनि छ तर संसारभरि मेहनती, इमानदार र बहादुरीको लागि कहलिएका नेपालीले आफ्नै देशमा केही गर्न सकेका छैनन्। देशभित्रै जीविकोपार्जनको अभावमा काम गर्ने उमेरका झन्डै चालीस लाख युवा देशबाहिर पलायन हुन बाध्य छन्। यो एउटा ठूलो मानवीय त्रासदी हो।

अन्य देशमा काम गरेको विकास सिद्धान्तले नेपालमा काम गरेन। यसबाट निष्कर्ष निस्कन्छ, हाम्रो अविकासको मूल कारक अरू केही हो।

उदाहरणीय अभ्यास

केही दशकअघिसम्म नेपालकै हाराहारीमा रहेका तर छोटो अवधिमा आर्थिक विकासमा फड्को मार्न सफल देशको अध्ययनबाट थाहा हुन्छ, ती देशमा एउटा कालखण्डमा यस्तो नेतृत्वको उदय भयो जसले देशअनुकूलको विकास मोडेल अपनायो। त्यो नेतृत्वसँग देश हाँक्ने एउटा भिजन थियो र त्यो प्राप्त गर्ने ‘रोडम्याप’ सहितको चामत्कारिक नेतृत्व क्षमता थियो। तिनले व्यक्तिगत स्वार्थभन्दा देशको स्वार्थ हेरे। दक्षिण कोरियामा पार्क चुङ हि, मलेसियामा महाथिर मोहम्मद, सिंगापुरमा लि क्यान यु र चीनमा देङ सियाओ पिङ केही त्यस्ता चर्चित उदाहरण हुन्। यी नेता आफ्नो देशमा मात्र नभई संसारभर नै विकासका रोलमोडलको रूपमा स्थापित भए। यी देशले आश्र्चयजनकरूपले एउटै पुस्तामा समृद्घि हासिल गरे। नेपालको विकास यात्रामा छुटेको पक्ष यही भिजनरी नेतृत्व हो।

मलेसियाको रुपान्तरण गर्ने महाथिरले औद्योगिकरणमा जोड दिए। १९९० को दशकमा महाथिरले ‘मलेसिया क्यान’ मलेसियाले गर्न सक्छ, भन्ने नाराका साथ पूर्वाधार निर्माणमा ठूलो लगानी गरे। विकासमा उनी यति लागि परेका थिए कि उनको कार्यालयमा देशभरिका विकास परियोजनाको अनुगमन गर्ने ‘वार रुम’ जस्तै एउटा छुट्टै कक्ष यियो। उनी विभिन्न विकास परियोजनाको दिनहँ स्वयं अनुगमन गर्दथे र निर्देशन दिन्थे। एक समयको अल्पविकसित मलेसियाले आज लाखौं नेपालीलाई रोजगारी दिएको छ। हामी ऊर्जावान् युवालाई देशमै काम लगाउन भन्दा त्यहाँ पठाउन उद्यत छौं।

दक्षिण कोरियाका पार्क चुङ हिले १९५० को दशकमा जापानी युद्घमा ध्वस्त भएको मुलुकलाई छोटो अवधिमै कायापलट गरे। दक्षिण कोरियाको विकासलाई ‘इकोेनोमिक मिराकल’ भन्ने गरिन्छ। पार्क चुङले सबभन्दा पहिले आयात प्रतिस्थापनको नीति अपनाए, जसबाट स्वदेशमै विभिन्न वस्तुको उत्पादन भई रोजगारी सिर्जना भयो। त्यो उत्पादनलाई क्रमशः निर्यातमुखी बनाइयो। साथै ग्रामीण गरिबी हटाउन जोड दिइयो।

देशमा अरु कामधन्दा नभएका पेसेवर नेताहरुको एउटा विशेष वर्ग ‘पोलिटिकल एलिट’ को उदय भएको छ। यो वर्ग आफूलाई आमजनता भन्दा पृथक देखाउन उद्यत छ।

सिंगापरमा लि क्यान युले सानो र गरिब बन्दरगाह सहरलाई विश्वकोे वित्तीय केन्द्रको रूपमा विकास गरे। त्यहाँ अरू स्रोेत थिएन। कुनै समयको अति भ्रष्टाचार हुने सिंगापुर उनकोे सुशासन र भ्रष्टाचारविरोधी नीतिका कारण अहिले विश्वकै न्यून भ्रष्टाचार हुने देशमा गनिन्छ।

चीन १९८० को दशकमा देङ सियाओ पेङ को उदयसम्म विकाशसील देश थियो। देङसँग छोटो अवधिमा नै चीनलाई विकसित राष्ट्रका रूपमा रुपान्तरण गर्ने एउटा स्पष्ट दृष्टिकोण र अठोट थियो। आर्थिक सुधारको माध्यमबाट विदेशी पुँजीका लागि बाटो खुला नगर्दासम्म चीनको रुपान्तरण सम्भव छैन भन्ने उनलाई राम्ररी थाहा थियो। सस्तो श्रमिक र आर्थिक उदारीकरणको नीति तथा विशाल वजारका कारण चीनमा ठूल्ठूला बहुराष्ट्रिय कम्पनी आए। चीनको विशाल जनशक्तिलाई पुँजीगत संरचना निर्माण गर्न प्रयोग गरियो। परिणामस्वरूप सन् १९८० को दशकमा एसियाका अरू देश जस्तै विकासशील श्रेणीमा रहेको चीन अहिले विश्वको दोस्रो ठूलो अर्थव्यवस्था बनेको छ। चीनमा निर्माणकार्य उच्च विन्दुमा हुँदा संसारभरिका क्रेनमध्ये एक चौथाइ सांघाइमा प्रयोग भइरहेछन् भनिन्थ्यो। यसबाट त्यहाँ कुन स्तरमा काम भएको थियो भन्ने अनुमान लगाउन सकिन्छ।

देश हाँक्ने नेता सपना देख्ने हुनुपर्छ भन्ने तथ्य यी उदाहरणले पुष्टि गर्छ। छोटो अवधिमै जनताको जीवनस्तरमा आमूल परिर्वतन ल्याउन सफल भएकाले ती स्वप्नद्रष्टा नेता लोकप्रिय त छन् नै साथै विकास र समृद्घिको रोल मोडलको रूपमा स्थापित पनि छन्।

भारतमा स्वतन्त्रतापछि लामो समयसम्म नेहरू प्रधानमन्त्री भए। उनी पनि भिजनरी थिए। भारतको पहिलो पञ्चवर्षीय योजना बनाउँदा उनले औद्योेगिकरण र शिक्षालाई प्राथमिकता दिए। नेहरू ठूला कारखाना आधुनिक भारतका मन्दिर हुन भन्थे। उनको सपना थियो– भारतमा विश्वस्तरका विश्वविद्यालय र अनुसन्धान केन्द्रहरूको स्थापना होस्। यसमा उनले ठूलो लगानी गरे। फलस्वरूप प्राविधिक शिक्षा, चिकित्सा विज्ञान, कृषि, व्यवस्थापन जस्ता विषयमा नामी संस्था स्थापना भएका छन्। यिनै संस्थाको कारणले शिक्षा क्षेत्रमा भारत स्थापित भएको छ।

नेपालमा आफ्नै विगतसँग तुलना गर्ने हो भने केही पनि भएको छैन भन्न नमिल्ला तर अन्य देशले गरेको विकास र बहुसंख्यक नेपालीको जीवनस्तरको तुलना गर्दा यति धेरै वर्ष त्यसै खेर फालेका रहेछांै भन्नुपर्ने हुन्छ। यसको प्रमुख कारण विकसित र समृद्घ नेपालको सपना देख्ने र देशप्रति इमान्दार नेता नहुनु नै हो।

भन्न त सिंगापुर, स्विटजरल्यान्ड बनाउने त भनिन्छ तर ती देश कसरी बनेका हुन् भन्नेतर्फ ध्यान जाँदैन। हामी देशको विकास होस् भन्ने त चाहन्छौं तर देशलाई पछौटेपनमा राख्ने संस्कार र परम्परागत सोच बदल्न चाहँदैनांै। धेरैपटक सत्ता बदलियो तर सोच बदलिएन। न हाम्रा नेता बदलिन चाहन्छन् न जनता। यस्तो लाग्छ, नेपालका नेता र जनता दुवै ‘कम्फर्ट जोन’ भन्दा बाहिर निस्कन इच्छुक छैनन्। यो अवस्था हुँदासम्म परिवर्तन ल्याउनु सम्भव छैन।

असंवेदनशील नेता

देश बदल्ने नेता ठूला भाषण गर्दैनन् बरु ससाना विषयमा संवेदनशील हुन्छन्। भारत स्वतन्त्र भएपछि स्वदेशी वस्तु मात्रै प्रयोग गर्ने भावना जागेको थियो। त्यहाँ विदेशी सौन्दर्य प्रसाधनको आयातमा प्रतिबन्ध लगाइयो। विदेशी सौन्दर्य प्रसाधनका सोखिन केही सम्भ्रान्त महिलाको प्रतिनिधिमण्डलले नेहरूलाई भेटी भारतमा स्तरीय सौन्दर्य प्रसाधन उपलब्ध नभएकाले आयात खुला गर्नुपर्ने माग राखे। नेहरूले विदेशी सामान खुला गर्न त सम्भव नभएको तर यसको विकल्पबारे आफूले विचार गर्ने आश्वासन दिए। उनले लगत्तै टाटा कम्पनीका मालिक जेआरडी टाटालाई बोलाएर सौन्दर्य प्रसाधन उत्पादन गर्न अनुरोध गरे। त्यो अनुरोध स्वीकारी टाटा कम्पनीले ‘लाक्मे’ ब्रान्ड नाम दिएर विभिन्न प्रकारका स्तरीय सौन्दर्य प्रसाधनहरूको उत्पादन गरेको थियो।

स्वदेशी उत्पादन प्रयोगबारे ससाना विषयमा समेत हाम्रा नेताहरू स्वाभिमानी छैनन् भन्ने एउटै उदाहरणले पुष्टि गर्छ। नेपालका उच्चपदस्थ व्यक्तिहरू स्वदेशी तथा विदेशीसँंगको भेटघाट गरेका तस्बिर सञ्चारमाध्यममा सार्वजनिक भइरहेका हुन्छन्। अधिकांश तस्बिरमा अगाडि टेवुलमा राखिएको मलेसियामा बनेको ‘प्रिमियम’ ब्रान्डको टिस्यु पेपरको रातो बट्टा देखिन्छ। कुनै कुनै तस्बिरमा त पाँच जना नेता बसेका छन् सबैका अगाडि सोही ब्रान्डको टिस्यु पेपरका बट्टा लहरै राखिएका हुन्छन्। यस्तो लाग्छ ती सब प्रिमियम टिस्यु पेपरका ब्रान्ड एम्बेसेडर हुन्। मिडियामा आउने यस्ता तस्बिर लाखौं जनताले हेर्छन् भन्ने समेत हाम्रा नेताले ध्यान दिँदैनन्। प्रश्न विदेशी टिस्यु पेपरको होइन प्रश्न जनतामा जाने सन्देश हो। नेपालमा उत्पादन हुन नसक्ने वस्तुको हकमा हाम्रो वाध्यता होला तर टिस्यु पेपरको रोल आयात गरेर त्यसलाई कुनै नेपाली ब्रान्ड नाम दिएर प्रयोग गर्न सकिन्थो। त्यस्तो उद्योगमा थोरै भए पनि नेपालीले काम पाउँथे। यस्ता ससाना दृश्यबाट हाम्रो देश हाँक्ने स्वदेशी उत्पादनप्रति पटक्कै संवेदनशील छैनन् भन्ने बुझिन्छ। आखिर जनताले सिक्ने त नेताबाट नै हो।

उत्पादन ठप्प, आयात तीव्र

देशको आर्थिक सूचकहरू कहालीलाग्दा छन्। तीन दशकअगाडि धान चामल निर्यात गर्ने देश आज वर्षको तीस अर्ब रुपैयाँको खाद्यान्न आयात गर्छ। तरकारी, फलफुल, माछामासु जस्ता सजिलै देशमै उत्पादन हुन सक्ने वस्तु पनि विदेशबाट आयात भइरहेको छ। वर्षको साठी लाखको त धनियाँ मात्रै आयात हुन्छ। कसरी आन्तरिक उत्पादन बढाएर रोजगारी सिर्जना गर्ने र आयात प्रतिस्थापन गरी विदेशी मुद्राको सञ्चिति बढाउने ? यसतर्फ कसैको ध्यान गएको छैन।

देश कसरी ओरालो लाग्यो ? त्यसको ज्वलन्त उदाहरण नेपालका सार्वजनिक संस्थानहरू हुन्। लाखौंलाई रोजगारी दिने संस्थानहरू गलत अर्थनीतिका कारणले निजीकरणको नाममा कौडीको भाउमा बिक्री भए। केही दशक अगाडिसम्म परवानीपुर कृषि औजार कारखाना हाते कृषि उपकरणको उत्पादनमा प्रख्यात थियो। सीमावर्ती भारतीय पनि कृषि उपकरण किन्न नेपाल आउँथे। सही नीति भएको भए आज त्यस कारखानाले देशलाई चाहिने कृषि उपकरण र ससाना ट्«याक्टर समेत उत्पादन गरिरहेको हुन्थ्यो। तर अहिले त्यो कारखानाको नामोनिसान छैन।

देशमा यत्तिका गाडी मोटर छन्। वार्षिक लाखौं टायरको माग छ तर हामीले भएको एउटा टायर कारखाना पनि चलाउन सकेनौं। देश कसरी अधोगतितर्फ गयो भन्ने यी केही उदाहरण मात्र हुन्। उत्पादन गर्नुभन्दा आयात गर्ने सजिलो बाटो हामीले रोज्यौं। उता भारतले विदेशी सामान आयात नगरी, विदेशी प्रविधि आयत गरी स्वदेशमै उत्पादनलाई प्राथमिकता दियो। फलस्वरूप भारत आज विश्वको उदीयमान अर्थव्यवस्था हुन पुगेको छ।

भ्रष्टाचारको जञ्जाल

अल्प अवधिमा विकास गरेका देश पहिलो प्राथमिकता भ्रष्टाचार नियन्त्रण र प्रभावकारी कर्मचारीतन्त्रको निर्माण बन्ने गरेको छ। नेपालको कर्मचारीतन्त्र पूर्णरूपले राजनीतीकरण भएको छ। यस्तो कर्मचारीतन्त्रको भरमा देश अगाडि बढ्न सक्दैन। भ्रष्टाचार गाउँगाउँमा पुगेको छ। यसले यति गहिरो जरा गाडेको छ, सिंगो राज्य प्रणाली नै भ्रष्ट भएको छ। भ्रष्टाचारीको साटो इमान्दार कर्मचारी डराउनुपर्ने अवस्था छ।

इमानदार नेता भएको भए नेपालका हालसम्मका सबै नेता, मन्त्री, कर्मचारी, प्रहरी, सेना, न्यायाधीश, ठेकेदारलगायत विभिन्न सार्वजनिक पदमा बसेका सबैको सम्पत्ति र त्यसको प्रमाणसहितको स्रोत देखाउन लगाउँथे। प्रमाणिक स्रोत नखुलेको सम्पत्ति राज्यको हुने कानुन बनाएर कडाइका साथ लागू गरे भ्रष्टाचार गर्नेहरू डराउँथे। तर त्यस्तो गर्ने हिम्मत भएको एउटा पनि नेता देशमा देखिएन। सार्वजनिक पद धारण गरेका कैयौं नेता आफ्नो सम्पत्ति विवरण समेत बुझाउँदैनन्। जनताले यस्ताबाट के सिक्ने ? अन्य देशमा समय समयमा भ्रष्टाचारका काण्ड सार्वजनिक हुन्छन् र ठूलाठूला नेता जेल जान्छन्। तर, नेपाल जस्तो भ्रष्टाचारमा चुर्लुम्म डुबेको देशमा यस्ता काण्ड गुपचुप साम्य हुन्छन्।

इमानदार मानिस बत्ती बालेर खोज्नुपर्ने अवस्था छ। यसै सन्दर्भमा एक पाकिस्तानी लेखकको भनाइ काम लाग्नसक्छ। उनले लेखेका छन्, पाकिस्तानको समस्या भनेको एक जिल्लामा तीनजना पनि इमानदार मानिस नहुनु हो। उनी लेख्छन्– यदी हरेक जिल्लामा मजिस्टे«ट, पुलिस प्रमुख र न्यायाधीश यी तीनजना मात्र इमानदार भएमा जिल्लामा भ्रष्टाचार हुन सक्दैन। यस्तै अवस्था नेपालको छ भन्दा अत्युक्ति नहोला।

देश चुस्ने वर्ग

संसारकै अति गरिबमध्ये एक भनेर बिल्ला लागेको देशमा सादगीपूर्ण रहनसहनलाई प्रोत्साहन दिनुको साटो महँगो जीवनशैलीले प्रोत्साहन पाइरहेको छ। नेताको अनुकरण जनताले गर्ने हो। वर्तमान अभ्यास हेर्दा एक राजाको ठाउँमा ससाना धेरै राजा–रजौटाको उदय भएजस्तो देखिन्छ जसको महँगो जीवनशैलीलाई नेपाली जनताले धानिदिनुपरेको छ।

देशमा अरू कामधन्दा नभएका पेसेवर नेताको एउटा विशेष वर्ग ‘पोलिटिकल एलिट’ को उदय भएको छ। यो वर्ग आपूmलाई आमजनता भन्दा पृथक देखाउन उद्यत छ। गरिब जनताको करमा आजीवन हालिमुहाली गरेर बसेको त्यो वर्गको कुनै देखिने आयस्रोत छैन तर अस्वाभाविक रहनसहन छ। एकाध नेताबाहेक, पदमा रहँदा पनि र पदबाट हटेपछि पनि विभिन्न नाममा तलब, भत्ता, आवास, गाडी, विदेशमा औषधि उपचार आदि सुखसुविधा आजीवन सुनिश्चित गर्ने जुगाडबाजीमा अधिकांश लागेका छन्।

नेपाल संघीय ढाँचामा गएपछि स्थानीय तहमा मन्त्री र अन्य पदाधिकारीलाई बस्ने उपयुक्त आवास र गाडी नभएको विषयले धेरै चर्चा पायो। राम्रो घर र गाडी नहुँदा संघीयता नै कार्यान्वयन नहोला जस्तो प्रचार गरियो। १९४८ मा इजरायलको स्थापना भएपछि धेरै समयसम्म त्यहाँका केही कार्यालय अस्थायी संरचनामा बसेका थिए। भनिन्छ, युद्घको समयमा केही समय त त्यहाँकी तेस्रो प्रधानमन्त्री गोल्डामायरले समेत अस्थायी पालबाट कार्यालय सञ्चालन गरेकी थिइन्। स्वतन्त्रता प्राप्तिका सुरुका दिनमा सिंगापुरका मन्त्री बाहिर कार्यक्रमहरूमा जाँदा राज्यको पैसा बचाउन लन्चबक्स घरबाटै बोकेर जान्थे।

यी उदाहरणले बताउँछ देश त्यसै बन्दो रहेनछ। एउटा पुस्ताले त्याग गरेपछि मात्र देश बन्छ। त्यो त्याग गर्न प्रेरित गर्ने रोलमोडल नेता चाहिँदो रहेछ। त्यस्तो नेता जोसँग दृष्टिकोण, योजना, इमानदारी र दृढता होस्। विडम्बना हामीले सुशासन र विकासको रोल मोडल बन्न लायक नेतृत्व पाउन सकेनांै।

– पन्त सुदूरपश्चिम विश्वविद्यालयका पूर्व रजिस्ट्रार हुन्।

Source: http://annapurnapost.com/news/113999

तपाईंको प्रतिकृया