यो महिनाभिर नै भेनेजुएला विश्व राजनीतिको केन्द्रमा रहन पुग्यो । यसका बारेमा कुटनीतिक हिसाबले मेरा धारणा यसरी राख्न चाहन्छु ।

१. महाशक्ति राष्ट्रले संसारका कुनै पनि मुलुकमा हस्तक्षेप गर्नु हुँदैन तर गरिरहेका छन्, जुन विश्व शान्ति र विकासको लागि बाधक हुन पुग्छ ।

२. अमेरिकाले भेनेजुयलाका निवार्चित राष्ट्रपतिको विरुद्दमा बिपक्षी नेताले अन्तरिम राष्ट्रपतिको रूपमा आफूलाई गरेको स्वघोषणालाई मान्यता प्रदान गरेर गम्भिर भूल गरेको छ, यसमा कुनै शंका छैन ।

विपक्षी नेत हुवाँ गाइडो शपथ
राष्ट्रपति पदको लिँदै

३. यो घटनाले विश्वलाई तिन भागमा विभाजित गरिदिएको छ । पहिलो अमेरिकी धुरी, दोस्रो चिनियाँ-रसिया धुरी र तेस्रो तटस्थ धुरी ।

४. कुनैपनि अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा घट्ने गम्भिर प्रकृतीका घटनाक्रममा देशले र जिम्मेवार दलले धारणा बनाउँदा प्रशस्त बहस्, छलफल र बिग्यहरुसंग सल्लाह लिएर मात्र धारणा बनाउनु पर्दछ । विज्ञहरूमाथि राजनीतिक नेतृत्व हावी हुने होइन, विज्ञहरूको सल्लाहलाई ध्यान दिनुपर्दछ ।

५. विश्व-मामलामा देशहरुले धारणा बनाउँदा आफ्नो राष्ट्रिय स्वार्थलाई पहिलो प्राथमिकतामा राख्नुपर्दछ । त्यसपछि आफ्नो देशको परराष्ट्रनीति र कुटनीतिक विरासतलाई सम्झनुपर्दछ । तेस्रो कुरा: आफ्नो धारणाले देशको आन्तरिक र बाह्य सम्बन्धमा ल्याउने प्रभाब, असर र जोखिमको हिसाब गरिनुपर्दछ । चौथो कुरा: विश्वको घटनाक्रमले देशहरुमाथि जबर्जस्ती थोपरेको अन्याय र अत्याचारको कुराहरुलाई ख्याल पनि गर्नुपर्दछ । र पाचौं कुरा: धारणा बनाउने उचित समय र तरिकाबारे समेत ख्याल‌ गरिनैपर्दछ ।

६. कुटनीति भनेको राजनीति होइन । राजनीतिलाई सफल तुल्याउने एउटा कला हो, छेमता हो, शैली हो, खुबी हो, समग्रमा देशको स्वार्थ पूरा गरिने प्रक्रिया हो र बिदेशनीति कार्यान्वयण गरिने महत्वपुर्ण साधन हो ।

७. कुटनीति जहिल्यै पनि शिष्ट शब्द, भाषा, शैली, व्यवहारसँग सम्बन्धित हुन्छ ।

८. कुटनीति कसैलाई पनि दुष्मन नबनाएर आफ्ना मिसन पूरा गर्न केन्द्रित हुनुपर्दछ ।

९. कुटनीतिले विरोधीहरुको संख्या बढाउने होइन, समर्थकहरुको समूह निर्माण गर्नुपर्दछ ।

१०. कुटनीतिले विरोधीहरुलाई समेत आफ्नो देशको हितमा उपयोग गर्न सक्नुपर्दछ ।

११. कुटनीति आफ्ना दुष्मनलाई नर्कको बाटोमा पठाउँदा समेत ‘कन्भिन्स’ गरेरै पठाउनुपर्छ भन्ने भनाइ छ ।

१२. संसारभर सत्तापछ्य र प्रतिपछ्यले अपनाउने कुटनीतिक शैली फरक-फरक नै हुने गर्दछ । तर दुबैले राष्ट्रिय स्वार्थलाई छोड्न मिल्दैन/बिर्सन मिल्दैन ।

१३. कुटनीतिक कुराहरु सकेसम्म कुटनीतिग्यहरुलाई नै गर्न लगाउनुपर्छ किनकि राजनीतिज्ञहरूको शब्द र भाषा बढि जोखिमपूर्ण हुने गर्दछ ।

१४. कुटनीति भनेको कहिले कही मौनता साँधिदिने समेत हो, राष्ट्रको हितको लागि । जसरी चिनले कतिपय जल्दा-बल्दा बिश्व घटनाक्रममा समेत मौनता साँध्दै आएको थियो र छ ।

१५. महाशक्ति राष्ट्र, महान राष्ट्रहरु र विकासशील/ अति कम बिकसित देशहरुको कुटनीति सञ्चालन गर्ने तौर-तरिका फरक नै हुन्छ, यदि उस्तै रह्यो भने दुर्घटना निम्तिन पनि सक्छ ।

१६. अमेरिकी कुटनीति र भुटानी कुटनीति एउटै हुनै सक्दैन । वा रसियन/उत्तर कोरियन कुटनीति र नेपाली कुटनीति उस्तै हुन सक्दैन । राष्ट्रिय स्वार्थको सवालमा कुटनीतिक सार एउटै भएपनि रुप फरक भई नै हाल्छ ।

१७. कुटनीति भनेको देशले भोग्ने/भोगिरहेको संकटको निराकरणको अभिब्येक्ति पनि हो । सामान्यतया #कुटनीतिले_देशलाई_केन्द्र_भागमा राख्दछ #बिश्वलाई_होइन । #बिश्वलाई_केन्द्र_भागमा_राख्दा_पनि_देश_छुट्दैन । देशकै खाँतिर कुटनीतिमा कहिले‌काँही बिश्व पनि केन्द्र भागमा पर्न सक्छ , यो कुरा परिस्थितीले निर्धारण पनि गर्दछ ।

१८. अन्तर्राष्ट्रिय मामलामा कमजोर देशहरु चुप लाग्नै पर्दछ भन्ने होइन । विश्वमा घट्ने घटनाको नजिरको शिकार आफ्नो देश पनि हुन सक्ने अवस्थामा कुटनीतिक कौशलतालाई विचार पुर्याएर साना देशहरुले आफ्ना कुराहरुलाई विश्वका मञ्चहरुमा निर्भय र शानका साथ राख्न सक्छन् तर विश्वका देशहरुलाई चिढ्याउने शैलीमा होइन, कन्भिन्स गर्ने शैलीमा ।

१९. उदारवादको चपेटामा परि कमजोर भएका देशहरूले यथार्थवादी कुटनीतिक शैली अपनाउँदा सन्तुलन बिग्रन्छ र राष्ट्रिय स्वार्थमै संकट पैदा गरिदिन सक्छ ।

२०. कुटनीतिमा “#तेरा_बाऊको_टाउको” भन्नु हुँदैन, “#हजुरको_पिता_जीको_शिर” भन्नुपर्दछ ।

#जय  नेपाली_कुटनीति

(लेखक कुटनीतिशास्त्रमा विद्यावरिधी गर्दैहुहुन्छ, साथै अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धका जानिफकार हुनुहुन्छ ।)