काष्ठमण्डप पुनःनिर्माणको लागि अभियान

विश्व सम्पदा सूचीमा परेको र नेपालकै प्राचीनतम संरचनामध्येको काष्ठमण्डप (मरू सत्तल) पनि २०७२ साल वैशाख १२ गतेको भूकम्पबाट भत्केको थियो । भूकम्पबाट भत्केकामध्ये सबैभन्दा मौलिक र महत्तवपूर्ण सम्पदा काष्ठमण्डपको पुनर्निर्माणप्रति भने सरकारी निकाय उदासीन देखिए । फलस्वरूप, जनसधारण र राज्यको ध्यानाकर्षण गरी समुदायको स्वामित्वमा विश्व सम्पदा संरक्षण मापदण्डअनुरूप काष्ठमण्डपको पुनर्निर्माणका लागि ध्यानाकर्षण गर्न काष्ठमण्डप पुनर्निर्माणको लागि अभियान २०७२ सालको जेठमै सुरु गरिएको थियो ।

सरकारी निकायहरू, सरोकारवाला विज्ञ, समुदायसमेतसँगको अन्तक्र्रियापछि जनस्तरबाटै सम्पदाको पुनःनिर्माण हुनु आवश्यक र सम्भव भएको निष्कर्ष निकालियो । हुन पनि विश्वको कुनै पनि सभ्यतासँग दाँज्न सकिने हाम्रा सम्पूर्ण सम्पदा शताब्दीयौं पहिले आफ्नै सीप र सामर्थ्यले हाम्रा पुर्खाले बनाएका थिए । हामी अझै पनि ती सम्पदाको पु्नर्निर्माण गर्न सक्षम छौँ । यही अठोटसहित हामीले सातौं शताब्दीमा निर्मित पुरातात्विक सम्पदा काष्ठमण्डपको जनस्तरबाटै पुनःनिर्माण गरेर विश्वसामु नेपालीहरू पुरातात्विक सम्पदा पुनःनिर्माणका लागि सक्षम र सजग छन् भन्ने सन्देश दिने प्रण गरेका हौँ ।

यस कार्यलाई अधिकारिकरूपमा अगाडि बढाउन संस्थागत व्यवस्था आवश्यक भएको हुदाँ २०७३ चैत्र ३१ गते “काष्ठमण्डप पुनःनिर्माणको लागि अभियान” संस्था दर्ता भयो । त्यसपछि मिति २०७४ वैशाख २९ का दिन राष्ट्रिय पुनर्निर्माण प्राधिकरण, पुरातत्व विभाग, काठमाडौँ महानगरपालिका र यस संस्थाबीच काष्ठमण्डप जनस्तरबाटै पुनःनिर्माण गर्ने सहमतिमा हस्ताक्षर भएको थियो । सहमति हुनेबित्तिकै काष्ठमण्डप पुनर्निर्माणका लागि तयारी गर्न लागेका थियौँ । सांस्कृतिक महत्त्वका यस्ता सम्पदासँग जोडिएका प्रथा र परम्परा अर्थात् अमूर्त सम्पदाका कारण जीवन्त हुन्छन् । अमूर्त सम्पदा समुदायको अभिन्न अंग र जीवनशैली बनेको हुन्छ । यसैले काष्ठमण्डपका अमूर्त सम्पदा र संरचना दुवैको संरक्षण र पुनर्निर्माणलाई अभियानले सँगसँगै अगाडि बढाउने रणनीति अपनाएको हो । यही क्रममा सबैभन्दा पहिले काष्ठमण्डपको जगको संरक्षण तथा भग्नावशेष र काष्ठ सामग्रीको अभिलेखन हुनु आवश्यक देखेर सो कार्य थालिएको थियो । तर, काठमाडौं महानगरपालिकाले अभियानलाई जग संरक्षण कार्य गर्न रोक्यो । जग संरक्षण सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण र तत्काल गरिहाल्नुपर्ने कार्य हुनो हामीले तयार गरेको नक्सा र ल्याएको केही निर्माण सामग्रीसमेत महानगरपालिकालाई उपलब्ध गरायौँ । यो हाम्रोतर्फबाट देखाइएको सदाशय थियो । तर, महानगरपालिकाबाट त्यहीअनुसारको व्यवहार भएन । निर्वाचित जनप्रतिनिधिबाट समुदायकै अगुवाइमा काष्ठमण्डप पुनर्निर्माण अनुष्ठानलाई सहयोग हुने अपेक्षा पूरा भएन । फलस्वरूप, बितेको एक वर्ष पनि काष्ठमण्डप पुनर्निर्माणमा भौतिक प्रगति हुन सकेन ।

राष्ट्रिय पुनर्निर्माण प्राधिकरणकै अगुवाइमा सबै सम्बद्ध सरकारी निकायले काष्ठमण्डपको पुनर्निर्माण महानगरपालिकाले नै गर्ने एकतर्फी निर्णय गरेपछि हामीले अमूर्त सम्पदाको संरक्षण र काष्ठमण्डपको नक्साका सम्बन्धमा प्राविधिक कार्य गर्नेबाहेक अरू काम गर्न पाएनौ । दुर्भाग्य, यसबीच अर्को वर्ष त्यसै खेर गयो । काष्ठमण्डपको पुनर्निर्माण सुरु नै भएन भने काष्ठ सामग्रीको संरक्षण र अभिलेखन पनि हुन सकेन ।

हामीले जीवित देवी कुमारी समक्ष काष्ठमण्डप पुनर्निर्माण गर्ने प्रतिज्ञा गरेका थियौँ । हामी अझै पनि त्यसमा प्रतिबद्ध छौँ । काष्ठमण्डपको पुनर्निर्माणमा एक वर्ष खेर गइसकेको छ । हामी अर्को वर्ष खेर नजाओस् भन्ने विनम्र आग्रह सरकारी निकायसँग गर्न चाहन्छौँ ।

काष्ठमण्डप नेपालकै हालसम्म संरक्षित सबैभन्दा पुरातात्विक सम्पदा हो । सबैभन्दा ठूलो सेवामुखी तथा समाज केन्द्रित संरचनाका रूपमा रहेको यो सत्तल हाम्रो जीवनशैलीको जीवन्त उदाहरण हो । काठ, माटो, इट्टा, ढुंगा आदि प्रयोग गरी बनाइएको हाम्रो मौलिक वास्तुकलाको दिव्य नमुना हो । हिन्दु, बौद्ध धर्म लगायत हाम्रो विभिन्न संस्कृतिक क्रियाकलाप तथा दैनिक जीवनसँग गहिरो सम्बन्ध रहेको सम्पदा हो । विश्व सम्पदा क्षेत्रमा रहेको यस सत्तल हाम्रो इतिहास, संस्कृति, प्रविधि र ज्ञानको भण्डार हो ।

यसैले नेपाल मण्डलको सभ्यता समग्रमा नेपालकै सभ्यताको अनुपम प्रतीक काष्ठमण्डपको पुनःनिर्माण विश्व सम्पदाकै मापदण्डअनुसार हुनुपर्छ भन्ने मान्यता राखेर पुनःनिर्माणको प्रयास थालिएको हो ।

हाम्रो पहिलो आग्रह हो — काष्ठमण्डपको पुनर्निर्माण यथाशीघ्र हुनुपर्छ । पुनर्निर्माण गर्दा समुदायले अपनत्व ग्रहण गर्नेगरी विश्व सम्पदा संरक्षणका मापदण्ड र मान्यताअनुरूप हुनुपर्छ । काष्ठमण्डप पुरानै शैलीमा मात्र हैन परम्परागत निर्माण प्रविधि र सीपकै प्रयोग गरेर पुनर्निर्माण हुनुपर्छ । सकेसम्म पुरानै निर्माण सामग्रीको पुनः प्रयोग गरिनुपर्छ । पुनर्निर्माणको प्रत्येक चरणमा समुदायको संलग्नता र सहभागिताका साथै अमूर्त सम्पदाको संरक्षण पनि हुनुपर्छ ।

यसरी पुनर्निर्माण गर्न विशेषगरी नेपालका लागि सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण विश्व सम्पदा सूचीको सम्पदा काष्ठमण्डपको पुनर्निर्माण सामान्य भौतिक संरचना निर्माण गर्ने ठेक्कापट्टा प्रथाबाट हुनसक्तैन भन्ने हाम्रो दोस्रो मान्यता हो । यसको विकल्प हुनसक्छ — अमानतबाट पुनर्निर्माण गर्नु । तर, यस्तो अमानत प्रचलित शैलीको कर्मचारी नियन्त्रित हुनुहुँदैन ।

समुदायको सहभागितामा काष्ठमण्डपको पुनर्निर्माण गर्न काष्ठमण्डप पुनर्निर्माणका लागि अभियान अझै पनि अगुवाइ गर्न तत्पर रहेको बेहोरा हामी दोहो¥याउन चाहन्छौँ । यसका लागि हामी महानगरपालिकालगायत सरकारी निकायबाट हुने सहयोग लिन पनि तयार छौँ । तर, सरकारी स्तरबाट आर्थिक सहयोग नभए पनि जनस्तरबाट सहयोग संकलन गरेर पुनर्निर्माण कार्य सम्पन्न गर्ने आत्मविश्वास हामीलाई छ । यसक्रममा हामी कुनै पनि प्रकारको विदेशी सहयोग नलिनेसमेत स्पष्ट पार्न चाहन्छौँ । काष्ठमण्डप पुनर्निर्माणका लागि अभियानको एउटा उद्देश्य विश्वसामु नेपालीहरू पुरातात्विक सम्पदा पुनःनिर्माणका लागि सक्षम र सजग छन् भन्ने सन्देश दिनु पनि हो । साथै, हामी सम्पदाको पुनर्निर्माणमा समुदायको नेतृत्व र संलग्ताको मोडल पनि निर्माण गर्न चाहन्छौँ । यसैले हामीले काष्ठमण्डप पुनर्निर्माणका लागि अगुवाइ गर्ने दृढता देखाएका हौँ ।

हामी पुनः दोहो¥याउन चाहन्छौँ — हाम्रो मूल ध्येय भने काष्ठमण्डपको पुनर्निर्माण हो । त्यसक्रममा समुदायको निर्णायक सहभागिता र विश्व सम्पदा संरक्षणको मापदण्डको पालना हुनुपर्छ भन्ने हाम्रो मान्यता हो । काष्ठमण्डप पुनर्निर्माणका लागि अभियानले काष्ठमण्डपको पुनर्निर्माण गर्ने अनुष्ठानको नेतृत्व लिनु सरकारी निकायहरू र काठमाडौं महानगरपालिकालाई स्वीकार्य हुँदैन भने पनि हाम्रो मान्यताअनुरूप पुनर्निर्माण हुने भएमा हामी हरसम्भव सहयोग गर्न तत्पर छौँ ।

यसबीच, हामीले काष्ठमण्डप पुनर्निर्माणका लागि आवश्यक प्राविधिक तयारीका केही महत्त्वपूर्ण कार्य गरेका छौँ । काष्ठमण्डपप्रति समर्पित विभिन्न क्षेत्रका विशेषज्ञ जनशक्ति हामीसँग स्वयंसेवीका रूपमा आबद्ध छन् । हाम्रो अनुभव, ज्ञान र सीप सबै काष्ठमण्डप पुनर्निर्माण अनुष्ठानमा समर्पण गर्न तत्पर छौँ भन्ने पनि यहाँ दोहो¥याउन चाहन्छौँ । साथै, काष्ठमण्डपलगायत पुरातात्विक सम्पदाको पुनर्निर्माणमा संरक्षणका मान्यता र मापदण्डका साथै समुदायको निर्णायक संलग्नताको उपेक्षा गरिएमा त्यसको सशक्त विरोध गर्न पनि हामी पछि हट्ने छैनौ भन्ने समेत हामी यहाँ जनाउन चाहन्छौँ ।