बैकुण्ठ मानन्धर, वरिष्ठ म्यारथन धावक

नेपाली श्रम, सीप र सम्पत्तिबाट बनेको यो दिव्य सम्पदाको पुनर्निर्माण गरेर संसार सामु हाम्रो सभ्यताको जीवन्तता पुनः पुष्टि गर्ने अवसर पनि हो यो । हामी संसारकै सामु सम्पदा पुनर्निर्माणको उदाहरण प्रस्तुत होस् नेपालबाट भन्ने चाहन्छौँ । भूकम्पपछिका तीन वर्ष हामीले काष्ठमण्डपको पुनर्निर्माण गर्न नसकेर खेर फालिसक्यौँ । अब काष्ठमण्डपको पुनर्निर्माण नरोकियोस् । आजको हामी जीवित देवी कुमारीसँग काष्ठमण्डप पुनर्निर्माणका लागि कृपा र शक्तिको याचना गर्छौँ ।

बैकुण्ठ मानन्धर

गत २०७४ वैशाख ११ का तुलनामा हामी यस वर्ष अपेक्षाकृत निराश र चिन्तित छौँ । गत वर्ष हामीले वैशाख १२ गते काष्ठमण्डपको पुनर्निर्माणमा यथाशक्य संलग्न हुने प्रण जीवित देवी कुमारी समक्ष गरेका थियौँ । साथै हामीले काष्ठमण्डपमा सत्व पूजा गरेर यसको अमूर्त सम्पदाको महत्त्व पनि उजागर गर्ने प्रयत्न थालेका थियौँ । अमूर्त सम्पदा (काष्ठमण्डपसँग जोडिएका प्रथा, परम्परा र जीवनशैली) को खोज, अन्वेषण, अभिलेखन र पुनर्जागरणका पक्षमा केही उल्लेखनीय काम गर्न सके पनि भौतिक पुनर्निर्माण कार्य गर्न भने हामीले पाएनौ । काष्ठमण्डप पुनर्निर्माणको लागि अभियानलाई पुनर्निर्माणमा अगुवाइ गर्न दिने सहमति राष्ट्रिय पुनर्निर्माण प्राधिकरण, पुरातत्व विभाग, काठमाडौं महानगरपालिका र काठमण्डप पुनर्निर्माण प्राधिकरणबीच भएको थियो । पुनर्निर्माण अनुष्ठान सुरु गर्न लागेकै बेला हामीलाई काम गर्न दिइएन । काष्ठमण्डपको पुनर्निर्माण कार्य सुरु भएको वा अमूल्य अवशेषहरू तथा काष्ठ सामग्रीको संरक्षणसम्म पनि भएको भए  हामीलाई पुनर्निर्माण अनुष्ठानमा संलग्न हुन नदिए पनि हामी यति निराश र चिन्तित हुने थिएनौ । काष्ठमण्डपप्रति सरकारका विभिन्न अंगको उदासीनताले हामीलाई निराश र चिन्तित बनाएको हो ।

हाम्रा लागि काष्ठमण्डपको पुनर्निर्माण सामान्य भौतिक संरचना निर्माणमात्र हैन । हामीले यसलाई नेपाल सभ्यताको ‘पुनर्जागरण अनुष्ठान‘ ठानेका छौँ । यसैले भौतिक संरचनाको निर्माणमा प्रत्यक्ष संलग्न हुन नदिइए पनि हामी त्यसको तयारीमा भने लागि रह्यौँ । अभियानमा संलग्न स्वयंसेवकहरू काष्ठमण्डपका मूर्त र अमूर्त सम्पदाको संरक्षणमा समर्पित भइरहे । गएको एक वर्षमा हामीले जनचेतनामूलक विभिन्न कार्यक्रम सम्पन्न गरेका छौँ । साथै, काष्ठमण्डपको नक्सा तयार गर्ने कार्यमा पनि हामीले ठूलो फड्को मारेका छौँ । स्वयंसेवकहरूको यस्तै उत्साह र समर्पण नै काष्ठमण्डप पुनर्निर्माणका लागि अभियानको आधार हो । भौतिक पुनर्निर्माणमा संलग्न हुन रोकिएकाले हामीले काष्ठमण्डप पुनर्निर्माणका लागि चन्दा सहयोग गर्न चाहने महानुभावहरूसँग नगद सहयोग लिएनौ । अभियानमा संलग्न स्वयंसेवकहरूबाटै संकलित सहयोगबाट कार्यालय सञ्चालनका लागि अत्यावश्यक खर्च गर्ने गरेका छौँ ।

काष्ठमण्डपको नक्सा र डिजाइनका सम्बन्धमा पनि विज्ञहरूबीच मतैक्य छैन । हामीले सम्भवतः अहिलेसम्मका सबैभन्दा धेरै डिजाइन र नक्साको अधययन गर्नुका साथै व्यापक छलफल र विज्ञहरूको राय लिएर काष्ठमण्डपको नक्सालाई पूर्णता दिने प्रयास ग¥यौँ । यसक्रममा इन्जिनियरिङका साथै पुरातत्व, वास्तुकला, तन्त्र विद्या र स्थानीय सरोकारवाला समुदायका अगुवाहरूको पनि राय लिएका छौँ । हाम्रो यस अनुष्ठानलाई सरसल्लाह, सामग्री, सुझाव र निर्देशन दिएर सहयोग गर्ने सबै महानुभावहरू धन्यवादका पात्र हुनु भएको छ ।

यही क्रममा हामीले ९ वैशाखका दिन हामीले तयार गरेको डिजाइनको पहिलो ड्राफ्टमा सुझाव र सल्लाहका लागि केही प्रतिष्ठित विज्ञ तथा संस्कृतिविद्हरूसँग छलफल गरेका थियौँ । छलफलमा सहभागी महानुभावहरूमध्ये केहीको टिप्पणी यहाँ उद्धृत गरेका छौँ ।

सम्पदा संरक्षणविद् एवं जोन स्यान्डे एसोसियटसका अध्यक्ष श्री जोन स्यान्डेले आफ्नो टिप्पणीमा काष्ठमण्डपका काष्ठ सामग्रीहरूका सम्बन्धमा चिन्ता व्यक्त गर्नुभएको थियो । उहाँले प्रतिवेदन तयार गर्दा गरिएको परिश्रमको सराहना गर्नुभयो । उहाँले सन् १९७२ मा हनुमानढोका संरक्षण परियोजना कार्यान्वन गर्दा आफूले तयार गरेको जस्तै जनशक्ति तयार गर्न सुझाव दिनुभयो । ठेक्का प्रथाबाट संरक्षण कार्य नहुने भन्दै उहाँले सम्पदा पुनर्निर्माण ठेक्कामा दिने प्रचलनको विरोध गर्नुभएको थियो । आफू र आफ्नो समूहको काष्ठमण्डप पुनर्निर्माणमा पूर्ण सहयोग हुने बताउँदै श्री स्यान्डेले काष्ठमण्डपको डिजाइनसम्बन्धमा अलग्गै विशेष छलफल गर्ने प्रस्ताव पनि राख्नुभयो ।

यसैगरी स्ट्रक्चरल इन्जिनियर तथा एमआरबी एन्ड एसोसियटसका प्रमुख श्री मनोहर राजभण्डारीले काष्ठमण्डपको पुनर्निर्माण तत्काल हुनुपर्नेमा जोड दिँदै काष्ठमण्डप किन भत्कियो भन्नेमा पनि राम्ररी अध्ययन हुनुपर्ने बताउनु भयो । उहाँले भविष्यमा भूकम्पबाट जोगाउन स्ट्रक्चरल डिजाइनको महत्त्वमा प्रकाश पार्नुभएको थियो । श्री राजभण्डारीले काष्ठमण्डप पुनर्निर्माणका लागि आफूले आफ्नो विज्ञता अर्पण गरेर सहयोग गर्ने पनि वचन दिनुभएको थियो ।

अर्का स्ट्रक्चरल इन्जिनियर श्री बदनलाल न्याछ्योंले भक्तपुर विकास योजनाको चर्चा गर्दै काष्ठमण्डप पुनर्निर्माणका लागि पनि यसको कार्यान्वयन विधि अपनाउन सकिने बताउनु भएको थियो । उहाँले हाम्रा परम्परागत विधि र सीपको महत्त्वपूर्ण पक्ष उजागर गर्दै श्री न्याछ्योंले सुरक्षित र सुदृढ संरचना निर्माणका लागि स्ट्रक्चरल डिजाइनमा विशेष ध्यान दिनुपर्ने धारणा व्यक्त गर्नुभएको थियो ।

पुरातत्वविद् श्री प्रकाश दर्नालले हामीसँग भएका स्थानीय सीप र जनशक्तिका सम्बन्धमा प्रकाश पार्दै हाम्रो सम्पदाको हामीले नै निर्माण गर्दा तिनको पूर्ण सदुपयोग गर्नुपर्नेमा जोड दिनुभयो । हाम्रा सम्पदाको पुनर्निर्माण हामी आफैँ गर्न सक्छौँ यसैले अरूमाथि निर्भर हुनुहुँदैन भन्ने उहाँको धारणा थियो । काष्ठमण्डप पुनर्निर्माणका लागि अभियानबाट भएको कामको सराहना गर्दै श्री दर्नालले हामीलाई हाम्रो प्रयास जारी राख्न र आआफ्नो दक्षताअनुसार त्यसमा योगदान गर्न सबैलाई आह्वान गर्नुभयो । उहाँले काष्ठमण्डपको पुनर्निर्माण एउटा अवसर हो र त्यसलाई खेर जान दिनु हुँदैन भन्नुभएको थियो ।

उहाँहरूबाट हामीले पाएको प्रेरणाका लागि हार्दिक धन्यवाद ज्ञापन गर्दछौँ ।

काष्ठमण्डपको पुनर्निर्माण विश्व सम्पदाको पुनर्निर्माण मापदण्डअनुरूप नेपालीकै श्रम, सीप र सम्पत्तिबाट होस् भन्ने हाम्रो मूल चाहना हो । यसैले नेपाली जनताको सहयोगमा समुदायको अगुवाइ र स्वामित्वमा काष्ठमण्डप (मरु सतः)को पुनर्निर्माण गर्न काष्ठमण्डप पुनर्निर्माणका लागि अभियानले जिम्मा लिन खोजेको हो । विश्व सम्पदा पुनर्निर्माणको मापदण्डअनुसार अरू कुनै निकायले पुनर्निर्माणको अगुवाइ गरेमा पनि हामी सहयोगका लागि तत्पर छौँ ।

नेपाली श्रम, सीप र सम्पत्तिबाट बनेको यो दिव्य सम्पदाको पुनर्निर्माण गरेर संसार सामु हाम्रो सभ्यताको जीवन्तता पुनः पुष्टि गर्ने अवसर पनि हो यो । हामी संसारकै सामु सम्पदा पुनर्निर्माणको उदाहरण प्रस्तुत होस् नेपालबाट भन्ने चाहन्छौँ । भूकम्पपछिका तीन वर्ष हामीले काष्ठमण्डपको पुनर्निर्माण गर्न नसकेर खेर फालिसक्यौँ । अब काष्ठमण्डपको पुनर्निर्माण नरोकियोस् । आजको हामी जीवित देवी कुमारीसँग काष्ठमण्डप पुनर्निर्माणका लागि कृपा र शक्तिको याचना गर्छौँ ।