दुर्गा कोइराला स्नात्तकोत्तर विकास शास्त्र पोखरा विश्व विद्यालय

 ‘विकास ‘धेरै सुनिने शब्द हो । राजनीति गर्नेहरु, व्यवसायीहरु, विद्यार्थीहरु एवं विभिन्न तहका मान्छेहरु विकास बुझ्न घोत्लिएको पाइन्छ । विकासका परिभाषाहरु विभिन्न हुन सक्छन् तर बुझ्नुपर्ने आवश्यक कुरा चाहिँ कुनै पनि कर्ताको कार्यले उसमा, समाजमा वा राज्यमा आउने सकारात्मक परिवर्तन नै विकास हो ।

प्रकृति नै विकासको पक्षमा छ । प्रकृति चाहन्छ, उसको सृष्टिको विकास होस् । चाल्र्स डार्विनको विकासवादको सिद्धान्तले यस कुराको राम्रो व्याख्या गर्छ । एक कोषीय जीवको रुपमा देखा परेको प्राणी करोडौं वर्षमा मान्छेको रुपमा विकसित भएको छ । विकास शास्त्रमा प्रकृति विकसित हुने आकांक्षा राख्ने हरेक सृष्टि तत्वलाई सहयोग गर्छ भनिन्छ ।

विगतका दिनहरुमा विकासलाई साँघुरो घेराभित्र राखेर परिभाषित गरिन्थ्यो । कसैले धन सम्पत्ति जोड्न सक्यो भने वा राष्ट्रले आर्थिक उन्नती ग¥यो भने विकास भएको मानिन्थ्यो । विज्ञानमा केही कुरा पत्ता लाग्यो भने विकास भएको मानिन्थ्यो । यी कुराहरु पक्कै विकास हुन् तर हिजोआजको समयमा विकास यी साँघुरा घेराहरुमा सीमित छैन । प्रकतिले नै मानिसमा विकासको चाहना ‘इन्–बिल्ट’ गरिदिएकोेले विद्यार्थी हुन् वा व्यवसायी सबै विकास चाहन्छन् । विकास धेरै प्रकारका हुन्छन् । ती मध्ये यहाँ मानव विकासलाई चर्चा गर्ने प्रयास गरिएको छ । मानवको जीवनलाई सन्तुष्ट, सृजनशील र समाजको भलाइको लागि योगदान गर्न सक्ने बनाउने प्रक्रिया नै मानव विकास हो ।

मानव विकास विभिन्न स्तम्भहरु छन्ः– १) समता २) दिगोपन ३) उत्पादनशीलता ४) सशक्तीकरण ५) सहकार्य ६) सुरक्षा   समता भनेको मानिसलाई साधन श्रोतहरुमा बराबर पहुँच दिनु हो ।

अझ भन्नुपर्दा कमजोरलाई उठाएर बलियाहरुको समकक्षी बनाउनु हो । समताको अवधारणाबाट सञ्चालित राज्यले सबैलाई समान अवसर दिने उद्देश्य राख्छ । अल्पसंख्यक, महिला, जनजाती, फरक धर्म र आस्था राख्ने सबैले राज्यमा अपनत्व महशुस गर्न सक्छन् । दिगोपन मानव विकासको अर्को महत्वपूर्ण स्तम्भ हो । मानव जीवनलाई दीर्घकालिन रुपमा सुरक्षित बनाएर विकास गर्नु नै दिगोपन हो । यसले प्रविधीको विकास गर्ने क्रममा प्राकृतिक स्रोतहरु, प्रजातिहरु र वातावरणलाई पनि भावी पुस्ताको लागि बचाउनुपर्छ भन्ने सोच राख्छ । उत्पादनशीलता विकासको एकदमै वस्तुपरक स्तम्भ हो । पारम्परिक रुपमा यसलाई मात्र विकासको कडी मान्ने गरिन्थ्यो । उत्पादनशीलताले लगानी गरेर आर्थिक वातावरण निर्माण गर्दै बढी भन्दा बढी लाभ हाँसिल गर्नुलाई जनाउँछ ।

सशक्तिकरणको अवधारणाले कल्याणकारी विकासलाई जोड दिन्छ । यसले जसलाई विकास चाहिएको हो त्यो व्यक्ति नै विकासको प्रक्रियामा सहभागी हुनुपर्छ भन्ने धारणा राख्छ । यसले मानिसलाई आफूले चाहेको विकल्प रोज्ने अवसर दिन्छ । सहकार्यका स्तम्भले विकास गर्नको लागि सहभागिता एवं आपसमा सहयोगको आदान–प्रदान गर्नुपर्छ भन्ने सोचाइमा जोड दिन्छ । कुनै पनि व्यक्ति सर्वज्ञ र सर्वश्रोत सम्पन्न हुँदैन । त्यसैले एक अर्कासँग मिलेर अगाडी बढ्ने हो भने विकास सम्भव हुन्छ भन्ने सहकार्य अवधाराणाको आशय हो । सुरक्षाको अवधारणाले मान्छेलाई अवसरहरुलाई विना डर सुरक्षित तवरले उपयोग गर्ने वातावरण दियो भने विकास सम्भव छ भन्ने मान्यता राख्छ ।

मानिसको समग्र विकासलाई यसरी बुझिसकेपछि मानवको व्यक्तिगत विकास कसरी हुन्छ भन्ने कुरा पनि बुझ्न जरुरी हुन्छ । व्यक्तिगत रुपमा मानिस विकसित हुन तल चर्चा गरिएका कुरामा विकसित हुन जरुरी छ ।  कुनै पनि व्यक्तिसँग सबैभन्दा पहिला साधन श्रोतमा पहुँच हुन जरुरी छ ।

व्यक्तिगत विकासको लागि चाहिने प्राथमिक कुराहरुः– सु–स्वास्थ्य र सम्पत्ति वा पैसा हुन् । यी कुराहरुमा व्यक्तिको पहुँचको विकास हुन जरुरी छ । त्यसपछि व्यक्तिगत विकासको लागि शिक्षा, कौशल जस्ता कुराहरुमा मानिसमा पक्कड हुन जरुरी छ । आजको समयमा शिक्षा र कौशल जस्ता कुराहरुले मान्छेलाई सम्पत्ति आर्जन गर्ने र गुणस्तरीय जीवन जिउन सक्ने क्षमता दिन्छ । त्यसैले छोराछोरीलाई आधुनिक शिक्षा र नवीनत्तम् प्रविधीसित परिचित गराउन जरुरी हुन्छ । व्यक्तिगत विकासमा भूमिका खेल्ने तेस्रो तत्व सामाजिक विकास हो ।

कुनै व्यक्ति कस्तो किसिमको वातावरणसँग परिचित छ र त्यो वातावरणले उसको जीवनमा कस्तो सकरात्मक परिवर्तन ल्याइरहेको छ भन्ने कुराले उसमा भइरहेको सामाजिक विकासको बारेमा जानकारी दिन्छ । व्यक्तिगत विकास हुन व्यक्तिमा हुनुपर्ने अर्को आवश्यक कुरा मनोवैज्ञानिक विकास हो । परिस्थितिहरुलाई अनूकुल बनाउँदै लान सक्नु, अप्ठ्यारा परिस्थितिमा लचिलो र अविचलित हुनु, आफ्ना भावनाहरुलाई नियन्त्रणमा राखेर उद्देश्य भेट्न तल्लीन रहनु मानिसको विकसित मनोविज्ञानका उपज हुन् र यी कुराहरुले उसको व्यक्तिगत विकासमा प्रभाव पार्छन् ।

यसरी समग्र मानव विकास र मानवको व्यक्तिगत विकासलाई समय सान्दर्भिक हिसाबमा बुझ्न सकिएमा मानव जीवन खुशी र सफलतातर्फ अगाडी बढ्ने र समाज एवं राज्यले विकासको गति पक्डने छ भन्ने आजको धारणा बन्दै गइरहेको छ । दुर्गा कोइरालास्नात्तकोत्तर विकास शास्त्र पोखरा विश्व विद्यालय

दुर्गा कोइराला स्नात्तकोत्तर  तहमा विकास शास्त्र  विषयमा पोखरा विश्व विद्यालयमा अध्ययनरत हुनुहुन्छ ।